مقالات

بازرسی در اسلام

 ۱۳۹۷/۰۴/۱۵

بازرسی در ایران دوران اسلام

مراجعه به تاریخ اسلامی نیز به خوبی موید این مطلب است که از همان بدو تشکیل جامعه اسلامی در زمان حیات رسول اکرم (ص) ضرورت وجود بازرسی به معنی اعم خود در میان مسلمین احراز شده و پیامبر (ص) شخصاً و سپس والیان اسلامی دقیقا مقید به آن بوده اند. چنانکه در امر جنگ های بین مسلمین و کفار، پیامبر (ص) با استفاده از اعزام نیروهای ناشناس و اقدامات کاملا سری و پنهان پیوسته از نقشه ها و دسایس دشمن و میزان عده آنها اطلاعات لازم را کسب می‌کرد و سپس برای رفع شر آنان به موقع واکنش مناسب را در مقابل آنها نشان می‌داد. چنانکه حسب نقل مورخین یکی از عوامل عمده پیروزی مسلمین در جنگ بدر همین مطلب بوده است.  

 و علاوه بر این سیره عملی و فعلی پیامبر (ص) وجود ده ها حدیث مستند و معتبر و مسلم درکتابهای معتبر حدیثی ما نیز تاکید اسلام و رهبران اسلامی را نسبت به این امر مهم به خوبی باز می‌نماید.  

 بنابراین ضرورت بازرسی در جامعه علاوه بر بنای عقلانی در زندگی فردی و اجتماعی، از آموزش های کتاب و سنت نبوی و سیره عمل پیشوایان دینی ماست. چنانچه خداوند در قران کریم برای تفهیم وجود کنترل کنندگان ثابت و دایم در حیات فردی و اجتماعی بشر و ضبط تمامی اعمال کوچک و بزرگ و خیر و شر انسان در زندگی خود و در ارتباط با سایر افراد جامعه تصریح فرموده است که: « وان لکم لحافظین کراماً کاتبین یعلمون ماتفعلون» همانا بر شما مراقبین محافظ گمارده شده است، محافظان بزرگواری که پیوسته در حال کتابتند، می‌دانند آنچه را انجام می‌دهند.  

 پس چگونه می‌توان گفت که جامعه اسلامی نیازی به وجود مراقبان بصیر و بازرسان آگاه و مومن و متعهد ندارد تاجریان امور را پیوسته تحت نظر قرار دهند؟  

ما یلفظ من قول الا لدیه رقیب عتید  

سخنی به لفظ در نمی‌آید مگر آنکه در هنگام تلفظ مراقبی آماده است.  

می‌بینید که این آیه شریفه چگونه نظارت پرشکوه الهی را به تصویر می‌کشد؟  

حاسبوا قبل ان تحاسبوا و زنو قبل ان توزنوا و تجهز وللعرض الاکبر پیش از اینکه مورد محاسبه قرار گیرید و قبل از آنکه سنجش شوید نسبت به محاسبه و سنجش خود اقدام کنید و برای نمایشگاه بزرگ اعمال خود آماده شوید.  

هر چند آیات و روایات فوق به طور مستقیم متوجه اعمال فردی، متکلفین است لیکن از دو جهت، یکی از حیث آنکه هر مکلفی در عین حال شهروند یک جامعه است و به عنوان عضوی از اجتماع نیز مورد خطاب است و دیگری از جهت تنفیح مناط، اهمیت وارسی در هیات حاکمه اجتماع به « قیاس اولویت » در نزد شارع مقدس بیشتر مورد توجه است، چنانکه حضرت علی (ع) در نامه خود به مالک اشتر با عبارت « ... و ابعث العیون من اهل الصدیق و الوفاء علیهم ... » وجود ناظران و عیون حکومت را در جامعه امری واجب دانسته و بر همین اساس به مالک اشتر امر به انجام آن کرده است.  

چشم های بیدار و بصیر و نافذی که پاسدار اجرای قانون الهی و تحقق عدالت اسلامی در جامعه اند و جامعه اسلامی، قوام و بقای خود را همواره محتاج چنین نیروهای مومن و آگاهی است.  

حضرت امیر (ع) انگیزه خویش را از پذیرش حکومت، دفاع از حقوق مظلومان و سرکوب افراد ستمگر و کسانی که زیربار دستورات حکومتی که جهت اجرای عدالت است، نمی‌روند بیان می‌کنند. و بدیهی است که امام (ع) خود به تنهایی نمی‌توانند در تمام شهرها این نظارت را داشته باشند فلذا افرادی را به عنوان بازرس و مامور به استانهای مختلف اعزام می‌داشتند.  

حضرت علی (ع) در نهج البلاغه تصریح می‌دارند که:  

درعصر خلفای پیشین تصرفاتی بیجا و بی نظمی ها و خرج های بی مورد بسیاری انجام می‌گرفت، تا جایی که به کشته شدن خلیفه سوم بر اثر عدم اجرای نظارت و بازرسی انجامید. به همین مناسبت امام علی (ع) در ابتدای خلافت خود اقدام به استرداد بیت المال، عزل کارگزاران نالایق و انتخاب دقیق ماموران بازرسی و نظارت به همراه آموزش های فنی و رفتاری به کارگزاران نمودند و به ماموران خود موکدا دستور دادند که شغل خود را علاوه بر اجرای صحیح و دقیق جز وظایف عبادی خود به شمار آوردند.  

 حضرت علاوه بر بازرسان و ماموران حکومتی خود شخصا در بازارها و بین مردم می‌گشتند و علاوه بر نظارت آنها را موعظه و پند می‌دادند.  

 در بخش از نامه معروف حضرت به مالک اشتر چنین آمده است:  

 یا مالک، واعلم ان الرعیه طبقات لایصلح بعضها الا ببعض  

 ای مالک بدان که مردم طبقات مختلفی هستند و امور آنها اصلاح نمی‌شود مگر بوسیله گروهی دیگر.  

 از این مطلب استنباط می‌شود که گروه دیگر، مکمل گروه اول است که همواره باید یار و یاور آنان باشد، این گروه زمانی می‌توانند یاور گروه اول باشند که از اعمال و رفتار آنها مطلع باشند و یا بعبارت دیگر نظارت داشته باشد همچنین امام (ع) در ادامه می‌فرمایند:  

ضمنها عمال الانصاف  

یعنی از این گروه نظارت، گروهی هستند که ماموران مملکتی هستند که اینان علاوه بر امر خطیر بازرسی باید با انصاف و مدارا رفتار نمایند.   

    

نظارت و بازرسی از نظر احادیث اسلامی

کثرت احادیث رسیده از ائمه معصومین (ع) ، در این زمینه نشانه تاکید و تائید بر موضوعیت آن دارد.  

از جمله در حدیثی آمده است که پیامبر اکرم فرموده اند:  

ان الله عزوجل لایعذب العامه الخاصه، حتی یرو المنکر بین ظهراینهم و هم قادرون علی ان ینکروه، فاذا خعلو ذلک عذب الله الخالصه و العامه  

خداوند هرگز عموم مردم را به خاطر عمل گروهی خاص مجازات نمی‌کند، مگر آن زمان که اعمال زشت و ناپسند  (و خلاف قوانین) در میان آنها آشکار گردد، و آن گروه خاص توانایی جلوگیری و انکار آن را داشته باشند، ولی در عین حال سکوت کنند . در این هنگام خداوند آن گروه خاص و همه توده اجتماع را مجازات خواهد کرد.  

 از این حدیث مشخص می‌شود که باید گروهی جهت نظارت و  بازرسی بر اعمال اجتماع انتخاب و گمارده شوند تا علاوه بر امربه معروف و نهی از منکر دارای قدرتی باشند که بتوانند افرادی را که به عمد بر خلاف قوانین و مقررات اسلامی عمل می‌کنند برخورد مناسب کرده و یا آنان را به مقامات عالی قضایی کشور معرفی کنند.  

 

برای نظر دادن ابتدا باید به سیستم وارد شوید. برای ورود به سیستم روی کلید زیر کلیک کنید.