خلاصه از تاریخچه پزشکی باستان درایران وبین النهرین ( History of Ancient Medicine in Mesopotamia & Iran)
چکیده
علم پزشکی تاریخچه طولانی در خاورمیانه دارد،و به دوره بین النهرین باستان آغازتمدن سومرحدود 3000سال قبل از بر می گردد. لوح های میخی زیادی ازشهرهای مانند ارک Uruk (2500قبل از میلاد) و کتابخانه آشور بنی پال درنینوا پایتخت آشوریان (668ق.م) باقی مانده است. تعداد زیادی از این لوح ها نسخه های تجویزی هستند،اما مجموعه کمی از لوح های که به« رساله ها» ضمیمه می شده اند،وجود دارند. یکی از قدیم ترین وبزرگترین از این مجموع لوح ها بعنوان «رساله تشخیص و تفسیر » شناخته شده است . متن چهل لوح است که توسط ر.لبات ( R. labate) دانشمند فرانسوی بررسی و جمع آوری شده در برمی گیرد.
دربین النهرین باستان دو نوع طب پزشکی حرفه ای مجهزا وجود داشت. اولین نوع طب آشیپو (Ashipo) نامیده می شد، او که در متون قدیم تر به عنوان ساحر یا دکتر تعریف می شده است. آشیپو نیز یک متخصص در درمانهای گیاهی بود،
هخامنشیان ((Achaemenidn550 سال ق.م. اولین سلسله عمده ایرانیان فرهنگ وعلوم بطور وسیع گسترش دادند.
ساخت اولیه داشگاه معروف و بیمارستان جندی شاپور واوج آن به زمان انوشیروان می رسد. مورخان اولیه مسلمین نظیر مقدیسی Magdisi)قرن دهم) نام پزشکان و اعضای مشهورجندی شاپور ذکر می کنند. برزویه Burzoy )) نویسنده مشهور ومترجم که او کتاب افسانه پنج تنتره’هندی (بعد کلیله و دمنه) برای انوشیروان ترجمه می کرد نیز معروف جندی شاپور بود .اولین پزشک مسلمان حارث بین خالد (Kalada harth bin) ثبت شده، درمدرسه پزشکی جندی شاپور تحصیل می کرده است.
نیمه دوم قرن نوزدهم آغاز تحول عمده سیاسی و ایدئولوژی وشروع رویه های مدرنیزه کردن در ایران است. ارامنه اصفهان بخاطر استفاده زیادشان از علوم اولین ماشین چاپ در سال 1941 وارد کردند. وصنعت کتاب برای همیشه متحول می شد. اولین مدرسه مدرن دارالفنون (انستیتیوتکنولوژی ) درسال 1851 همراه با چند آموزشگاه اروپایی شروع بکار کرد.
ایرانیان آموزش دیده به کار گرفته شدند وتوسعه مدرنیزه کردن به انقلا ب اساسی (1907) منجر گردید شد. در سال 1936برای اولین بار دوازده زن در دانشگاه تهران پذیرفته می شدند یکی از آنها که فروغ کیا(D.frough kia )بود که بعداّ در دانشکده پزشکی استخدام شد. در سال 1970و اندی دکترهای خارجی بیشتری از هند بکار گرفته می شدند ومدارس پزشکی در دانشگاهای عمده از استانداردهای عمده استفاده می کردند.
آن در دهه دوم بعد از انقلاب بسیاری مدارس جدید پزشکی در شهرها و مناطق روستایی تأسیس می شدند.هر چند استانداردهای با تسهیلات مناسب تر مدیریت ومعلمان خصوصی باقی مانده اند. َ
کلیدواژه: پزشکی باستان ،ایران ،خاورمیانه، جندی شاپور
علم پزشکی تاریخچه طولانی در خاورمیانه دارد،و به دوره بین النهرین باستان آغازتمدن سومرحدود 3000سال قبل از بر می گردد. لوح های میخی زیادی ازشهرهای مانند ارک Uruk (2500قبل از میلاد) و کتابخانه آشور بنی پال درنینوا پایتخت آشوریان (668ق.م) باقی مانده است. تعداد زیادی از این لوح ها نسخه های تجویزی هستند،اما مجموعه کمی از لوح های که به« رساله ها» ضمیمه می شده اند،وجود دارند. یکی از قدیم ترین وبزرگترین از این مجموع لوح ها بعنوان «رساله تشخیص و تفسیر » شناخته شده است . متن چهل لوح است که توسط ر.لبات ( R. labate) دانشمند فرانسوی بررسی و جمع آوری شده در برمی گیرد.
دربین النهرین باستان دو نوع طب پزشکی حرفه ای مجهزا وجود داشت. اولین نوع طب آشیپو (Ashipo) نامیده می شد، او که در متون قدیم تر به عنوان ساحر یا دکتر تعریف می شده است. آشیپو نیز یک متخصص در درمانهای گیاهی بود،
شواهدی ازمهارتهای متنی دیگر راجع به مهارت های پزشکان بین النهرین از کد قانون حمورابی سال 1700ق.م. استخراج می شود. این قوانین اظهار می دارد که دکتر بخاطر اشتباهات جراحی وکوتاهی در امرطبا بت مسئول می بود . حداقل چهار لوح خاکی که شیوه عملی جراحی بیان وشرح می دهند، باقی مانده اند ، یکی از آنها روشهای که آسو درون سینه بیمار به منظور تخلیه چرک از جنب می شکافد،وصف کند. دو متون جراحی دیگر از مجموعه لوح ها پزشکی بنام «داروهای تجویزی برای بیماریهای سرprescription for diseases of the head » تعلق دارند. یکی از این متونها کاربرد درمان مهارتهای بریدگی چاقوی را، و دیگری مراقبت های از زخم پس ازعمل جراحی بیان می کند.
درقرن پنجم قبل از میلاد هرودت تاریخ دان وجهانگرد در مورد کارهای پزشکی جاری در مصر نظریه داد. « دانش شفاه بر آنها تقسیم می شود بطوری که هر پزشک یک بیمار نه بیشتر درمان کند» بدینوسیله مصر پر ازپزشکان می شود،بعضی بیماریهای چشم و دیگران سر، سایرین دندانها، معده و سایرین بیماریهای نامشخصی درمان می کنند.».
متون مصری باستان از پادشاهان قدیم (2635-2155ق .م.) ،حداقل 50 پزشک که اساساّ از نامشان روی آرمگاهها شخصی بر می آید، در برمی گیرد. اگر چه اکثریت پزشکان مرد می بودند، پزشکان زن نیز وجود داشند. جراحی و روشهای ماموگرافی و مو ضوع های که با زایمان سروکار دارند؛ شامل باروری ،نازایی ،حاملگی ، سقط جنین بوسیله مصریان باستان استفاده می شدند، و اولین تست حاملگی شناخته شده در تاریخ بوسیله مصریان طراحی و ابداع می شدند.
هخامنشیان ((Achaemenidn550 سال ق.م. اولین سلسله عمده ایرانیان فرهنگ وعلوم بطور وسیع گسترش دادند.دانشمندان بزرگی نظیر فیلسوف هراکلیتوس،ال کیندی (Kidinnu) ستاره شناس بابلیان وحتی هرودت تاریخ دان اشخاص پارسیان بودند. زنون ( Exnophon، نویسنده مشهوریونانی430-355 ) نقل می کند: زمانی که سربازان یونان تحت فرمان سیروس جوان از سر زمینهای بابلیان می گذشتنند، آنها بقدر کافی پزشکان حتی در روستاها و دهکده ها برای درمان جنگجویان زخمی شده می یافتند.
بعداّ، سلسله های سلوکیان و پارتیان همان روش ها با تاثیر بیشتر علوم یونان وهنر در نتیجه حضور زیاد یونانیان در منطقه متابعت می کردند .
پادشاه ساسانیان ،خسرو انوشیروان توسط بسیاری از تاریخ دانان و تذکره نویسان پیشرفت دهنده اصلی تمام علوم از جمله فلسفه ذکرمی شده است. درمتن پهلوی (کارنامک)دو جمله ذیل از وی نقل شده است: « ما در باره قواع ساکنان امپراتوری روم و ایالات هندی تحقیق کرده ایم.ما هرگز کسی بخاطر اختلاف مذهبی یا نژادیشان رد نکرده ایم.آنچه ما بطور قطع اظهار می کنیم حسودانه از آنها مانع نشده ایم ودر همان زمان ما برای یادگیری آنچه آنها جستجو می کنند ناقابل ندانسته ایم.برای آن که حقیقت است که دانش واقعی وعلوم ومطالعه آنها بزرگترین چیزی است که شاه می توانست خودش را با آن آرایش دهد و شرم آورترین برای پادشاهان اهانت آرایش علم است وشرمنده شدن از اکتشاف علوم است.او که یاد نمی گیرد عاقل نیست ».
فیلسوفان یونانی –سریانی می گویند: مسیحیان ومسیحیان نسطوری در حال تعقیب که توسط قوانین روم شرقی (Byzantine) دستگیر می شدند، و بوسیله انوشیروان مأموریت می یافتند تا متون سریانی به زبان پهلوی ترجمه کنند.
ساخت اولیه داشگاه معروف و بیمارستان جندی شاپور واوج آن به زمان انوشیروان می رسد. قیفیتی (Qifiti) مورخ مسلمان(قرن 12-13بعد از میلاد) درکتابش «تاریخچه یادگیری انسان» history learned men جمله ذیل نقل می کند: « درسال بیستم سلطنت خسرو دوم(انوشیروان) پزشکان جندی شاپور در یک سمپوزیوم علمی (Symposium) تحت سرپرستی جبرئیل درست آبادی (Jibril Durustabad ) پزشک رسمی دربارخسرو معمولاّ درحضور Sufistai و همکارانش به اضافه یوهانه Johannes bucktishe )) و تعداد زیادی از دیگر مردان پزشکی که به دستور شاه برگزار می شد، گرد می آمدند» و مورخان اولیه مسلمین نظیر مقدیسی Magdisi)قرن دهم) نام پزشکان و اعضای مشهورجندی شاپور ذکر می کنند. برزویه Burzoy )) نویسنده مشهور ومترجم که او کتاب افسانه پنج تنتره’هندی (بعد کلیله و دمنه) برای انوشیروان ترجمه می کرد نیز معروف جندی شاپور بود .اولین پزشک مسلمان حارث بین خالد (Kalada harth bin) ثبت شده، درمدرسه پزشکی جندی شاپور تحصیل می کرده است.
بعداّ به دنبال ورود امپراتور روم شرقی، یونان مرکز هنر-فرهنگ وتمدن گردید.اسکندریه و قسطنطنیه مرکز عمده فعالیت های هوشی همراه با تئاتر ها،کتابخانه ها و دانشگاهها بودند.علاوه برشهرهای عمده مانند اسکندریه ،قسطنطنیه واورشلیم (Jerusalem )،داشمندان و خردمندان ایده واندیشه از ادسا (Edessa) در غرب،از طریق نصیبین (Nisbis) و موصل به مروه وجندی شاپور در ایران نقل و انتقال می شدند.
پیروزی اسلام در قرن هفتم، شرق و غرب اتحاد کرد ، تجارت وطرح نشر کتاب با رواج کاغذ های پیشرفته و ساختن تکنیکهای از چین پیشرفت کرد عاقبت عربی زبان جهانی امپراتوری شد و پیشرفت در دمش در زمان عبدشمس امیه (Umyyad)، نخستین سلسله مسلمین ( 661- 750) شروع شد و در عباسیه بغداد(754بعد از میلاد) رشد یافت. نوبخت نجوم و فرزندش ابوشال (Abu shall) ودیگر همکارانش فرازی وطبری وبسیاری اشخاص دیگر با حمایت خانواده برمکی(وزیر دوران اولیه عباسیان که بعداّکشته شدند) متون پهلوی به زبان عربی و فارسی جدید گسترش وترجمه می کردند.
نسطوری،جبرئیل بن بختیشوع (jabrail ibn) زمانی که او در سال 148 بعد از میلاد بدستور خلیفه آل منصور بعنوان وزیر بهداشت(the court physician)به بغداد فرا خوانده می شد، رئیس دانشگاه جندی شاپور بود. او بعداّ در ساختمان اولین بیمارستان در شهر بر اساس مدل (Syro-persian) قبلاّ در جندی شاپور تأسیس می شده بود تغییراتی داد.
حومه ستیسفون بغداد در سال 762 بوسیله آل منصور ساخته می شد ونیز (بیت الحکمت)نامیده می شد وبسیاری از مدیرانش یا از ایران یا از نسل ایرانیان بودند .بیمارستان adudi Al-(در سال 981 بعد از میلاد دربغداد ساخته شد) تحت دستورات پزشک بزرگ ایرانی رازی(Razi) به (لانین Rhaziاهل ری ) ساخته می شد .
حدود 450 قبل از میلاد آلکمائون ( Alcmaeon) فیلسوف طبیعی یونانی الاصل متولد ایتالیا نظریه جدیدی مطرح کرد که بیماریهای بوسیله عدم تعادل اساسی در بدن بین شرایط پیشنهاد شده معینی نظیر ،سردی، گرمی ،تری،خشکی بوجود می آید .پنج قرن بعد بزرگ یونان،جالینوس( (130-200بعد از میلاد تعریف کرد که خون در کبد از مواد بوسیله معده فراهم شده تولید می شد.
پزشک وفیلسوف مشهور ایرانی، ابو علی سینا (980-1037) کتاب شاهکار ((priscianusly dus او«قانون در طب» یکی از کلاسیک های پزشکی است که تاکنون نوشته شده است .او جداّ عقیده داشت که تمام نظریه ها باید توسط تجربه تائید شود. موسویه (Masaway) یهودی شاغل درجندی شاپور کتاب مفصلی در مورد چشم پرشکی (Opthalmology) نوشت . حنین ابن اسحاق( Hunain) که او مجموعه کاملی از آثار یونانی از جمله آثار جالینوس وبقراط (Hippocrates) ترجمه می کرده بود، پزشک جندی شاپور بود. . طبری بزرگ دیگر در نیمه اول قرن نهم بعد از میلاد از ایران به بغداد مهاجرت کرد.اثر عمده اش بنام بهشت عقل (Paradise of Wisdom)اطلاعات زیادی از تمام منابع موجود از جمله یونان ،سوری و هندی وطرز عمل آناتومی زیادی در بر می گرفت .
نیمه دوم قرن نوزدهم آغاز تحول عمده سیاسی و ایدئولوژی وشروع رویه های مدرنیزه کردن در ایران است. ارامنه اصفهان بخاطر استفاده زیادشان از علوم اولین ماشین چاپ در سال 1941 وارد کردند. وصنعت کتاب برای همیشه متحول می شد. اولین مدرسه مدرن دارالفنون (انستیتیوتکنولوژی ) درسال 1851 همراه با چند آموزشگاه اروپایی شروع بکار کرد.
ایرانیان آموزش دیده به کار گرفته شدند وتوسعه مدرنیزه کردن به انقلا ب اساسی (1907) منجر گردید. دانشجویان ایرانی با حمایت حکومت به اروپا اعزام می شدند و اولین دکترهای مدرن در اروپا فارغ التحصیل می شدند . در سال 1936 قانونی بتصویب می رسید وبودجه برای ساخت اولین دانشگاه در تهران اختصاص داده می شد. در سال 1936برای اولین بار دوازده زن در دانشگاه تهران پذیرفته می شدند یکی از آنها که فروغ کیا(D.frough kia )بود که بعداّ در دانشکده پزشکی استخدام شد. در سال 1970و اندی دکترهای خارجی بیشتری از هند بکار گرفته می شدند ومدارس پزشکی در دانشگاهای عمده از استانداردهای عمده استفاده می کردند.
آن در دهه دوم بعد از انقلاب بسیاری مدارس جدید پزشکی در شهرها و مناطق روستایی تأسیس می شدند.هر چند استانداردهای با تسهیلات مناسب تر مدیریت ومعلمان خصوصی باقی مانده اند. بر عکس دوره اولیه اسلامی در مقابل علوم عملی و تجربی در موقعیت غربی اصرار کرده اند علوم پزشکی بطور کامل مدرن و در موقعیت غربی باقی مانده است.
گردآوری ومترجمین : سیف اله خسروی کارشناس ارشدعلم اطلاعات و دانش شناسی
خانم سهیلا سال افزون کارشناس پرستاری
خانم فرانک کریمی کارشناس علوم کتابداری و اطلاع رسانی
منبع:
http://www.cultureofiran.com/medicine_in_iran.html