مقالات

کتابخانه دانشگاهی: بهینه سازی مهارتهای اطلاع رسانی دانشجویان(آموزش نسل کامپیوتر)

 ۱۳۹۳/۰۸/۲۴

کتابخانه دانشگاهی: بهینه سازی مهارتهای اطلاع رسانی دانشجویان(آموزش نسل کامپیوتر)

 

ویدا ملکیان (کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد)

امروزه نوشتن مقالهء دانشجویی ساده تر و در عین حال سرشار از مسائل آزاردهنده ای است که حتی یک دههء قبل هم قابل پیش بینی نبود. حال دانشجویان پشت کامپیوتر خود نشسته, وارد دنیای جذاب ولی آشفته اینترنت می شوند, و عکسها و متونی را جستجو می کنند که منشاء معتبری ندارند و گاهی هم کاملاً نادرست اند. با فشار یک دکمهء mouse دانشجویان مذکور می توانند متون و تصاویر را ذخیره نموده, روی تصاویر کار کنند, آنها را در پروژه های چند رسانه ای گنجانیده (در حالی که چندان نگران مسائل حقوق موولف و نقل قول از منابع نیستند)، پروژهء خود را از طریق شبکه برای استاد خود ارسال نمایند.

انجام پژوهش و یا استفاده از مواد چاپی همیشه موجی از مشکلات را پدید آورده که دانشجویان دورهء کارشناسی را وادار به تسلیم می کند: استفاده از منابع قدیمی, مستند نساختن مقالات با ذکر منابع, عدم مراجعه به همه مطالب موجود و نظایر آن. اما امروزه این موانع تقریباً قدیمی شده, زیر با توجه به پراکندگی منابع خارج از محدودهء کتابخانه ها امکان خطا بسیار بیشتر شده است.

رسانه های بیشتر, خطای بیشتر به جهت انفجار اطلاعات تولید و ذخیره شده, پراکندگی نامنظم اینترنت, انتقال از فرهنگی چاپ محور به فرهنگ تصویر محور توسعهء آرشیوهای صدا و سیما, و سهولت فراوان در امر تکثیر نوشتار و تصاویر توسط رسانه های الکترونیک. مشکلات دانشجویان نیز به گونه ای تصاعدی افزایش یافته است. اطلاعات بسیار زیاد است, بسیاری از آن از نظر کیفی مشکوک است, و از طرق متعدد نیز قابل دسترسی است.

این دنیایی است که دانشجویان دانشگاه در آن زندگی می کنند و بقیهء عمر خود را نیز زندگی خواهند کرد. آیا دانشگاهها این دانشجویان را برای بقاء در چنین تکثر رسانه ای آماده می سازند؟

تغییرات حادث در محیط اطلاع رسانی با تغییرات مهم دیگری در الگوهای شغلی دانشجویان و نیز تجارب و انتظارات دانشجویان از محیط دانشگاه همراه شده است. نوع دانشجویانی که در دانشگاه ثبت نام می کنند تفاوت عمده ای با دانشجویان نسل های پیشین دارد: دانشجویان بیشتری از طبقات اجتماعی مختلف به دانشگاه راه پیدا می کنند؛ سن آنها بالاتر است؛ به صورت نیمه وقت کار می کنند؛ گاهی اوقات به مرخصی تحصیلی رفته تا به مسائل شغلی و یا خانوادگی خود رسیدگی نمایند؛ در عین حال در دو یا چند رشته دانشگاهی به طور همزمان به تحصیل مشغولند؛ طول مدت تحصیل آنان شش سال است؛ بعد از اخذ مدرک کارشناسی به احتمال زیاد به تحصیلات خود ادامه داده؛ و بیشتر آنها سه یا چهار بار شغل خود را تغییر می دهند.

علاوه بر آن, دانشجویان نیز با مهارتهای کاملاً متفاوتی وارد دانشگاه شده و در مقابل پیشرفتهای سریع و روشهای غیرمستقیم و غیره, پیوسته در تفکر و پژوهش احساس آرامش بیشتری می کنند. برای آنان, تصاویر دیداری, و نه کلمات, وسیلهء اصلی ارتباط و موجب تبادلات فرهنگی است.

خشنودی فوری

دانشجویانی که به دنبال خشنودی از یافتن سریع اطلاعات هستند, ممکن است در ارزیابی اطلاعات بی دقت و بدون تشخیص عمل کنند. آنها در اثر تعدد منابع قابل دسترس در اینترنت کیفیت و اصالت منابع را دشوار می یابند. همچنین مسائل اخلاقی مربوط به اطلاع رسانی را نیز احتمالاً نادیده می گیرند. همچنین دانشجویان تصور می کنند که اگر اطلاعاتی در اینترنت در دسترس باشد, همه می توانند به آن دسترسی داشته باشند و از آن استفاده نموده و در مقالات دانشجویی خود به صورت آماده به کار گیرند. کسانی که هیچ گاه سرقت گردن بندی یا دیسک فشرده ای به مخیلهء آنها هم خطور نمی کرد, اینک بدون کوچکترین تردیدی و از روی جهل کامل نسبت به موانع قانونی چنین رفتاری, اقدام به سرقت اطلاعات و کاربرد آن در مقاله خود می نمایند. در فضای اطلاعاتی اینترنت که فضای مشترک, آزادی بیان, و سادگی دسترسی به اطلاعات است, کسی به فکر ذکر منبع و نام بردن از صاحب اصلی افکار و عقاید نیست. در این محیط, اطلاعات به صورت یک توده شناور بزرگ, محو و بدون شکل است.

فراسوی کاربرد دکمه ها

در واکنش به فضای جدید و چالش گر در برابر نسل جدید دانشجویان نبایستی به شکوه پرداخته و یا در پی کنترل و منع آنها برآییم و یا آنها را ندیده بگیریم, بلکه باید با وضع جدید هماهنگ شد. دانشگاه بایستی به صورتی معنادار و بنیادی دستخوش تغییر شود تا بتواند معیارهای آکادمیک خود را حفظ نموده و تقویت نماید, یعنی اینکه دانشجویان بتوانند به خوبی فکر کنند, به خوبی سخن گفته و بنویسند, در رشتهء خود به صورتی حرفه ای و با آگاهی رفتار نمایند, و به فراگیری و اندیشه احترام بگذارند.

عصر اطلاعات می طلبد که برای درگیر ساختن دانشجویان در پژوهشهای جدی و مستمر ترفندهای خلاق و سازنده تر بکار گرفته شود و در آنها تعهدی ایجاد گردد که به فراگیری به منزلهء امری فراتر از صرفاً فشار چند دکمه و انتقال از شبکه ای به شبکه دیگر بیندیشند.

ترکیب این نیروها، یعنی عصر اطلاعات, تغییر الگوهای پذیرش دانشجو و تنوع مهارتهای دانشجویان, موجبات تغییر بنیادی در دانشگاهها به طور اعم و کتابخانه ها به طور اخص نسبت به وظیفه آنها در قبال رشد و پیشرفت دانشجویان شده است.

آموزش دانشجویان برای فراگیری

انفجار اطلاعات مرور موضوعات را در کلاس درس غیرممکن ساخته است. از آنجا که نمی توان یک موضوع را به صورت ثابت در کلاس آموزش داد و توقع داشت که طی دروهء دانشگاهی دانشجو در آن به مهارت کامل برسد, دانشگاهها توجه خود را به آموزش مهارت درازمدت نحوهء فراگیری معطوف ساخته اند: چگونه دانشجویان را آموزش دهیم تا اطلاعاتی را که دائماً در حال تغییر است, ارزیابی نموده و به طور موثر بکار گیرند؟

هدف از فرآیند سوادآموزی اطلاعاتی که طی دههء گذشته در حال نشو و نما بوده همین است.

آموزش اطلاع رسانی ریشه در حوزه های مختلف دارد. بنیاد اصلی آن در زمینهء آموزش کتابداری و کتابشناسی است که به طور معمول برای مراجعین جدید کتابخانه ها فراهم می آید. با پیدایش منابع اطلاعاتی الکترونیک و گسترش منابع اطلاعاتی به خارج از محدودهء کتابخانه ها, لازم است دانشجویان علاوه بر اطلاعات پیشین خود یعنی دانستن اینکه مجلات صحافی شده در چه طبقه ای قرار دارد و مانند آن, همچنین قادر باشند به نحو مستقل با کامپیوتر کار کنند, از ماهیت بانکهای اطلاعاتی الکترونیک مطلع باشند, به منطق بول(Boolean) سلطه داشته, درست فکر کرده, و دید انتقادی داشته باشند, داده ها را تجزیه و تحلیل نمایند, با حقوق مولف آشنایی داشته, و مبانی آزادی بیان, سانسور, دسترس پذیری اطلاعات و یا محرمانه بودن آن را نیز بداند.

کتابخانه های دانشگاهی در گذشته برای مهارت آموزش اطلاع رسانی دانشجویان جهت استفاده از کتابخانه برنامه هایی ارائه نموده اند. اما ابعاد این چالش به حدی گسترده است که انجام آن از سوی کتابخانه ها به تنهایی ممکن نیست. در دانشگاه هایی که چالش های عصر اطلاعات را جدی گرفته مسئولیت آموزش دانشجویان مشترکاً بر عهده هیئت علمی و کتابداران است و از طریق ازدیاد مهارتهای اطلاع رسانی به دروس دانشگاهی اعمال می گردد.

لازم به یادآوری نیست که بازنگری در دروس برای آموزش دانشجویان در امر اطلاع رسانی مستلزم تغییراتی بنیادی است. مهارتهای لازم در پژوهش, و نیز محتوای دروس, باید محور آموزش قرار گیرد. دانشجویان بایستی در کتابخانه ها تحت نظارت مستقیم کتابداران و اساتید, پروژه های گروهی خود را دنبال کنند. مهارت های اطلاع رسانی در دانشجویان بایستی در مقاطع حساس در فرآیند پژوهش و نه فقط در انتهای کار ارزیابی شود.

همکاری میان اساتید و کتابداران

دانشگاه ایالتی کالیفرنیا که متوجه علاقه اساتید و کتابداران شده بود, مسابقه ای برای همکاری میان اساتید و کتابداران ترتیب داد تا با بازنگری در دروس موجود, آموزش اطلاع رسانی را در برنامه های موجود ادغام نمایند.

در دانشگاه ایالتی سن دیاگو همکاری میان یک استاد حسابداری و یک کتابدار منجر به تولید برنامه آموزشی کامپیوتری شد که پایگاه
شبکه ای وب دارد و برای پرورش توانایی های اطلاع رسانی در دانشجویان رشتهء حسابداری به کار می رود. این برنامه های آموزشی سه زمینهء مهم را دربر می گیرد: دستیابی به اطلاعات برای مقاصد تجاری, ارزیابی اطلاعات تجاری و ارتباط اطلاعات تجاری. کتابخانه دانشگاهی ایالتی کالیفرنیا در معیاری بزرگ تر, کارگاه هایی را برای اساتید آموزشی تدارک دیده است. نخستین کارگاه که دو روز ادامه داشت در ژوئن ۱۹۹۶ برگزار شد و از آن زمان به بعد هر تابستان کارگاه هایی را ترتیب داده که به اساتید این دانشگاه امکان می دهد که در مورد اطلاع رسانی بیشتر بیاموزند, مهارت های خود را در زمینهء کاربردی کتابخانه الکترونیک افزایش داده, و آمادگی تدریس این مهارتها را به دانشجویان خود داشته باشند.

ارزیابی توانش اطلاع رسانی

شیوهء دیگری که کتابداران در جهت بهبود آموزش اطلاع رسانی در دانشگاه به کار گرفته اند, کوشش در تهیهء اطلاعات مربوط به توانایی های دانشجویان است, یعنی اطلاعاتی که می تواند مورد استفاده کارگاه های آموزشی در دانشگاه ها قرار گیرد.

بسیاری از دانشگاه های ایالتی کالیفرنیا تلاش کرده اند توانش اطلاع رسانی دانشجویان را از طریق آزمون های استاندارد و یا نمایش مهارت و عملکرد آن ها ارزیابی نمایند. پروژه ای توسط دانشگاه ایالتی کالیفرنیا در سن مارکوس به اجرا آمده که در آن از ابتدای تأسیس انستیتو, مهارت های اطلاع رسانی یکی از شرایط پذیرش محسوب گردیده است. در این دانشگاه پژوهشگران شامل یک کتابدار و یک عضو هیئت علمی آزمون ارزیابی اولیه ای از اولین دسته دانشجویان فارغ التحصیل که در سال ۱۹۹۵ وارد دانشگاه شده بودند و تعداد کل آنها ۳۰ نفر بود به عمل آورد. این ۳۰ نفر دانشجو یک آزمون کتبی و نیز یک آزمون عملی حل مشکل را گذراندند تا توانش اطلاع رسانی خود را به نمایش بگذارند.

نگرانی در مورد مهارت هاي اطلاع رسانی دانشجویان بالا گرفته ولی تحقیقات تجربی بیشتری مورد نیاز است تا مشکل مزبور را شناسایی و مستند سازد و براساس آن برنامه ای سراسری در دانشگاه ارائه نماید.

پرورش تفکر انتقادی

از آن جا که آموزش دانشجویان برای اطلاع رسانی فرآیند تدریجی و تکاملی با مراحل پیچیده است, برنامه های کامپیوتری و ویدیویی کمک درخوری به دانشجوی نیازمند یادگیری مقدمات شیوه های اطلاع رسانی می نماید. سپردن جنبه های کسالت بار آموزش اطلاع رسانی به کامپیوتر و رسانه های دیگر, این امکان را فراهم آورده که متخصصین همانند اعضای هیئت علمی گروه کتابداری تلاش خود را مصروف جهات ضروری پرورش تفکر انتقادی دانشجویان نمایند.

دانشگاه ایالتی کالیفرنیا مصرانه برای تطبیق خود با نیازهای مختلف دانشجویان و فضای آکادمیک جدید پیش رفته است. از هنگامی که در سال ۱۹۹۵ توانش اطلاع رسانی دانشجویان مورد توجه قرار گرفت, دانشگاه ایالتی کالیفرنیا به تخصیص کارمند و بودجه برای پرورش استعدادها همت گماشته است. این دانشگاه از سال ۱۹۹۵ به بعد بیش از ۲۸۰ هزار دلار در ۳۰ پروژه صرف کرده است که ۲۰ دانشگاه از ۲۳ دانشگاه را تحت پوشش قرار داده است. همچنین بودجه هایی را برای توسعه تخصص, بازنگری در دروس, بسط خدمات اطلاع رسانی به دبیرستانها, ارزیابی کوشش ها, و توسعهء شبکه های وب فراهم آورده است. این که صرف هزینهء مالی مفید واقع می شود کاملاً درست است: پول موجب تشویق و انگیزش افراد برای انجام کوشش های تازه می گردد. اما این امر نیزمسلم است ک توفیق این ابتکار نتیجه صرف منابع مالی نیست بلکه حاصل تلاش دانشگاه در جهت هدایت صحیح دانشجویان است. برابر هر پروژه که بودجه خاصی دریافت نموده, دو طرح نیز توسط اعضای هیئت علمی و کتابداران در دست انجام بود که داوطلبانه از وقت خود مایه گذاشتند, زیرا به این کار علاقه مند بوده و نسبت به آن احساس تعهد می کردند.

آموزش دانشجویان به منظور آمادگی تشخیص بهتر وتعمیق به درک در زمینهء پژوهش و تفکر انتقادی وظیفهء همهء دانشگاهیان و در رأس آنها کتابداران است. آموزش اطلاع رسانی موجب ارتقاء دیدگاه دانشگاهیان نسبت به این موارد خواهد شد:آن چه می خواهند, در پی آن هستند, و در آرزوی آن می باشند. حصول این متغیرها جز از طریق فعال کردن دانشجویان در امر فراگیری در دانشگاه و آمادگی بیشتر برای یادگیری مداوم در طول زندگی پس از تحصیلات عالی قابل دسترس نخواهد بود.

منابع: در دفتر نشریه موجود است.

برای نظر دادن ابتدا باید به سیستم وارد شوید. برای ورود به سیستم روی کلید زیر کلیک کنید.