مهارت خودآگاهی
شاپور کرمی
کارشناس روانشناسی وسلامت روان
یکی از عواملی که به ما کمک می کند زندگی خوب و منطقی داشته باشیم،این است که خود را بشناسیم،احساس خوبی در مورد خودمان داشته باشیم و از آنچه که هستیم ،شاد و راضی باشیم .مها رت خود خود آگاهی به شما کمک می کنئد تا بتوانید شناخت بیشتری در مورد خویش،خصوصیات ظاهری افکاروباورها ،نیازها،خواسته ها ،اهداف،نقاط ضعف،نقاطقوت،احساسات،ارزش و هویت خود داشته باشید.ضعف در خود آگاهی با بسیاری از بیماری ها و آسیب های روانی اجتماعی همراه است.از جمله مشکلات روانی اجتماعی مرتبط با خود آگاهی ضعیف می توان به افسردگی ،اضطراب ،احساس حقارت،اعتماد به نفس پایین،مشکلات ارتباطی،احساس تنهایی،سوء مصرف مواد ،فرار و....اشاره کرد .
اجزای خودآگاهی
1- شناخت ویژگیهای جسمانی و ظاهری: از عوامل موثر در شناخت خود است. هریک از ما برخی از ویژگیهای ظاهری خود را مثبت و برخی دیگر را منفی ارزیابی میکنیم. برخی را قابل تغییر و برخی را غیرقابل تغییر میدانیم.
2- شناخت تواناییها و مهارتهای خود: نقاط قوت
· شناخت خصوصیات و ویژگیهای مثبت خود: به صورتی که برخی از این ویژگیها آشکار است ، آن را میشناسیم و برخی دیگر را به خوبی نمیشناسیم و باید آن را کشف کنیم و اگر نتوانستیم گاه با مشورت دیگران آنها را بیابیم
· شناخت توانمندیها و استعدادهای خود: هر کدام از ما تواناییهایی داریم که باعث میشود در چنین کارهایی موفق باشیم . مثل روابط اجتماعی خوب، نقاشی خوب.و...
· شناخت پیشرفتها و موفقیتهای خود: منظور از پیشرفت موفقیت در انجام کارهای معمولی زندگی است. مثل اولین باری که توانستیم بدون کمک دوچرخهسواری کنیم. اتوبوس سوار شویم،... هر چه بهتر خود را بپذیرید، خودآگاهی شما واقعی تر خواهد بود. واقعیت این است که تواناییما محدود است و همهی انسانها در برخی موارد موفق و در برخی موارد ضعیف عمل میکنند. اما شناخت نقاط ضعف خود و پذیرش آنها نیز کاملاً ضروری است. زیرا با تکیه براین خودآگاهی میتوانید با موفقیت حرکت کنید.
3-شناخت افکار و گفتگوهای درونی خود: بسیاری از ما انسانها آنگاه که کاری را خوب انجام نمیدهیم از دست خود عصبانی شده و خود را سرزنش میکنیم. اغلب در موقعیتهای مختلف زندگی ذهن فعال شده و گفتگوی درونی با خود خواهیم داشت. این گفتگوی با خود میتواند منفی باشد، صدمه زده و ما را در شک و ترسهایمان باقی نگه دارد در حالی که این گفتگو میتواند مثبت باشد و به ما شهامت بخشیده و تشویق به انجام کارهای جدید نماید.
4- شناخت افکار، باورها و ارزشهای خود: ما دربارهی موضوعات مختلف، ایدهها و باورهای خاصی داریم. باورهای ما افکاری است که آنها را صحیح دانسته و برمبنای آن عمل میکنیم. ارزشها، ملاکهایی است که بوسیلهی آن افکار و باورهایمان را مورد ارزیابی قرار میدهیم. باورها ، ارزشها و به طور کلی نحوهی نگرش ما نسبت به زندگی قابل تغییر است و ما میتوانیم هر کجا لازم باشد در افکار و باورهایمان به اصلاح و تعدیل خود بپردازیم.
5- شناخت اهداف خود: هدف چیزی است که میخواهیم به آن برسیم و برای رسیدن به آن برنامهریزی میکنیم. هر چه قدر شناخت ما از خودمان واقعیتر باشد هدفی را هم که برای خود برمیگزینیم واقعبینانهتر خواهد بود و احتمال دستیابی به آن نیز بیشتر خواهد بود. برای دستیابی به اهداف باید آن را از قالب کلی و مبهم آن خارج ساخته و هدف خود را به جزء جزء کرده و مرحله به مرحله پیش رویم. در طی این مراحل هم به توانمندیهای خود بیشتر آگاه میشویم و هم این آگاهی به ما کمک میکند که اشتباهات خود را رفع کنیم.
برخی عوامل موثر در رشد خودآگاهی
- پذیرش خود: دراین رابطه باید، نقاط ضعف و قوت و کلاً آنچه هستیم را پذیرفته و دوست داشته باشیم. واقعیت این است که مهارتها و تواناییهای ما به میزان آگاهیهای ما محدود است. یکی از مهمترین عوامل موثر در پذیرش خود، پذیرفتن اشتباهاتی است که از ما سر میزند؛ چرا که هیچ یک از ما نمیخواهیم مرتکب اشتباه شویم ؛ ولی اشتباه میکنیم. این اشتباهات چیزهای زیادی به ما یاد میدهد. پس باید آنها را بپذیریم. علاوه برپذیرش، بخشش نیز بسیار مهم است. این کار به افزایش اعتماد ما کمک کرده و با آرامش حاصله توان بخشیدن خود را بدست میآوریم.
- پذیرش دیگران: مهمترین عامل در پذیرفتن دیگران،توانایی ما در پذیرش تفاوتهای فردی است. زیرا تفاوتهای ژنتیکی و محیطی وجود دارد و تنها راه آن پذیرش تفاوتهاست. باید بپذیریم هر فرد انسانی متفاوت و منحصر به فرد است و هریک از ما دربرخی موارد به دیگران شبیه هستیم و در برخی موارد متفاوت. شناخت و پذیرش اینها به خودآگاهی ما کمک میکند.
- مسئولیت پذیری: بدیهی است بهترین کسی که میتواند برای ما تصمیمگیری نماید، خود ما هستیم. حال اگر به هر شکلی ترجیح دهیم دیگران به جای ما تصمیم بگیرند، در واقع مسئولیت کارمان را نپذیرفتهایم، ترس از شکست نباید مانعی برای قبول مسئولیت ما باشد، این کار به خودآگاهی ما کمک میکند.
موانع رشد خودآگاهی
ویژگیهایی که شاید به نظر فرد مثبت باشد ولی در عمل مانع خودشکوفایی وی شود، عبارتند از:
· توقعات و انتظارات بیش از حد از ما: اگر خود را به همان صورتی که هستیم نپذیریم و به دنبال ایدهآل ها باشیم، خودخواه باشیم، بدون تلاش بخواهیم انتظاراتمان برآورده شود، به جای خواهش، دعوا راه بیندازیم تا به خواستههایمان برسیم و خواستههای غیرمعقول داشته باشیم، توقعات بیش از حد داریم.
· کمال گرایی: آرزوی کامل بودن، هم احساس رضایت از خودتان را از شما میگیرد و هم بیشتر شما را در معرض ناکامی میگذارد. ترس از بازنده بودن، اشتباه کردن، نارضایتی، همه یا هیچپنداری، تاکید زیاد بر بایدها و اهداف غیر قابل دسترسی هستند.
· غرورها: غروری که بر پایهی خودایدهآلی باشد یا موجب احساس مبالغهآمیز باشد مثبت است. غرور محبوب بودن که فرد فکر میکند هر کس را بخواهد میتواند داشته باشد. غرور عقلی که فرد تصور میکند قادر به حل تمام مشکلاتش است. غرور مهم بودن، غرور شجاعت، غرور درستی و عدالت، غرور آزادی مطلق، یعنی حساسیت زیاد به بایدها، نبایدها و مقرراتی بودن در جامعه.Bottom of Form
به طور کلی در مهارت خودآگاهی میآموزیم که
o با تکیه بر نقاط قوت خود برای بهبود نقاط ضعف خود تلاش کنیم. آگاهی از نقاط ضعف باعث میشود که فرد بااستفاده از این آگاهی بتواند تسلط بیشتری بر خود داشته باشد.
o احساسات خود را بشناسیم. چون فردی که از احساسات خود آگاه میشود میتواند آنها را کنترل کند. ناتوانی در کنترل و مهار احساسات میتواند به اعتیاد، خشونت و ... بیانجامد.
o از نیازهای خود اطلاع پیدا کنیم و یاد بگیریم که از مسیرهای سالم نیازهای خود را مرتفع سازیم.
o در زندگی خود اهداف واقعی را دنبال نماییم و از دنبال کردن اهداف غیرواقعی، تخیلی و کمالگرایانه پرهیز کنیم. چرا که اهداف غیرواقع بینانه باعث ناکامی و به تبع آن خشم و خشونت میشود.
o در نهایت خودآگاهی باعث ارزشمندی ما میشود و به ما کمک میکند تا دنبال ارزشهای واقعی به جای ارزشهای کاذب باشیم و رضایت کافی از زندگی داشته باشیم.
شناخت احساسات:
یکی از اجزای مهم مهارت خودآگاهی «شناخت احساسات» است.
- از عوامل مهمی که به ما کمک میکند زندگی خوب و موفق داشته باشیم این است که خود را بشناسیم، احساس خوبی در مورد خود داشته باشیم و از کسی که هستیم، شاد و راضی باشیم.
- فکر میکنید کسی که احساس خوبی نسبت به خود دارد چه ویژگیهایی دارد؟ تعدادی از ویژگی های چنین فردی به شرح ذیل است:
- خصوصیات مثبت، تواناییها و استعدادهای خود را میشناسد و به آنها افتخار میکند.
- خصوصیات منفی و نقاط ضعف خود را میشناسد، میپذیرد و سعی میکند آنها را اصلاح نماید.
- موفقیتها و شکستهای خود را میشناسد و میپذیرد.
- به خود و دیگران احترام میگذارد.
- برای رسیدن به اهداف خود تلاش میکند.
- مسئولیت اعمال ورفتارخود را می پزیرند
- شما چه احساسی در مورد خود دارید؟ آیا از کسی که هستید، شاد و راضی هستید و احساس خوبی در مورد خود دارید؟
- آیا تا بحال شده فکر کنید دیگران از شما بهتر هستند و دوست داشته باشید ای کاش جای آنها بودید؟
برخی اوقات افرادی که به ما نزدیک هستند بیش از خود ما راجع به نکات قوت و آنچه که ما را منحصر به فرد میسازد میدانند. بنابراین برای پی بردن به خصوصیات مثبت خود بهتر است فعالیت زیر را انجام دهید.
برادر یا خواهر -------------- -------------- -------------- |
یکی از والدین -------------- -------------- -------------- |
خودم -------------- -------------- -------------- |
یک استاد -------------- -------------- -------------- |
نام خود را بنویسید -------------- -------------- -------------- |
یک بزرگسال -------------- -------------- -------------- |
یک همکلاسی دختر -------------- -------------- -------------- |
یک همکلاسی پسر -------------- -------------- -------------- |
یک هماتاقی -------------- -------------- -------------- |
- در جدول بالا در خانه مرکزی نام خود را در فضای خالی بنویسید.
- در خانه «خودم» سه خصوصیات را که در مورد خود میپسندید یادداشت نمایند.
- از گروههای زیر (حداقل چهار نفر را بیابید که شما را به خوبی میشناسد)، بخواهید سه خصوصیت را که شما میپسندید نام ببرند. سپس پاسخهای آنها را در خانههای مربوط بنویسید. حالا بیندیشید:
- از پی بردن به اینکه افراد چه خصوصیاتی را در شما میپسندند چه احساسی پیدا میکنید؟
- آیا به نکات قوتی در خود پی بردهاید که از آن اطلاع نداشتید؟
- آیا موردی وجود داشت که هیچکس به نقطه قوتی که خود آن را مهم میپندارید اشارهای نکرده باشد و شما از آن احساس ناامیدی کرده باشید؟
- چگونه میتوان دیگران را از این نقطه قوت آگاه ساخت؟
- آیا موردی وجود داشت که در آن بیش از یک نفر به یک خصوصیت مثبت شما اشاره کرده باشد؟
- و در نهایت به این سوال پاسخ دهید کسی که احساس خوبی نسبت به خود دارد در مورد خود چطور فکر میکند و چگونه رفتار میکند.
- علاوه بر شناخت خصوصیات مثبت، شناخت نقاط ضعف خود نیز در آگاهی ما نقش مؤثری ایفا میکندشناخت نقاط منفی خود، پذیرش آنها و تلاش برای اصلاح آنها نیز میتواند احساس خوبی در ما بوجود آورد.همه ما ممکن است یکسری خصوصیات منفی داشته باشیم و یا در انجام بعضی از کارها و یا دروس ضعیف باشیم.
...اگر به جای اینکه به خاطر این نقاط ضعف خود را سرزنش کنیم و یا خود را آدم بد و بیاستعدادی بدانیم سعی کنیم آنها را تغییر داده و یا اصلاح کنیم، آن وقت این نقاط ضعف تبدیل به خصوصیات مثبت و نقاط قوت میشود و احساس خیلی خوبی نسبت به خود پیدا میکنیم، آنگاه از کسی که هستیم شاد و راضی میشویم
در جدول زیر 3 مورد از خصوصیات منفی و یا کارهایی که در آنها ضعیف هستید، بنویسید. سپس اضافه کنید که چطور میتوانید آنها را تغییر دهید و یا اصلاح کنید و اگر چنین کاری انجام دهید چه احساسی در مورد خود پیدا خواهید کرد.
نقاط ضعف من |
نحوه اصلاح آن |
نوع احساس پس از اصلاح |
|
|
|
هوش هیجانی:
- یکی دیگر از اجزای مهم مهارت خودآگاهی، پی بردن به«هوش هیجانی» خود میباشد. هوش هیجانی عبارت است : از توانایی شما برای اکتساب و به کار گیری دانش به دست آمده از احساسات خودتان و احساسات دیگران به منظور دستیابی به موفقیت بیشتر و بهرهمندی از زندگی کاملتر.
- رسیدن به چنین هوشی دارای مراحل زیر میباشد:
- آگاهی از احساسات خود
- کنترل و اعمال مدیریت بر احساسات به ویژه احساسات دلتنگکننده.
- خودانگیختگی یا داشتن منبع حمایت درونی
- همدلی یا درک احساسات و علایق دیگران و احترام گذاردن به تفاوتهای موجود در احساسات افراد نسبت به پدیدههای مختلف.
- کنترل روابط
« اثرات سودمند هوش هیجانی بر اشخاص»
- خودارزیابی و خودآگاهی.
- شناخت نقاط قوت و حوزههای پیشرفت.
- افزایش قابلیت و توانمندیهای اجتماعی.
- مهارت در کسب آرامش و اعتماد به نفس
- افرادی که هوش هیجانی بالایی دارند دارای
« تفکر واگر» هستند، یعنی نسبت به نظرات دیگران بیتفاوت نبوده بلکه آنها را مورد بررسی قرار میدهند و با استدلال آنها را میپذیرند، یا رد میکنند و یا در صورت لزوم موارد ترميمی به آنها اضافه مینمایند.
- این افراد دارای ویژگی « خودسامانگری» هستند یعنی، به ارزیابی تواناییهای خود در مجموعه انسانی، گروهی و سازمانی میپردازند و طی آن جایگاه خود را براساس نقشهایی که ایفا میکنند ترسیم مینمایند که برای تحقق آن، ساماندهی روابط اجتماعی از اهمیت خاص برخوردار است.
تجربه نشان داده که هرگز توانمندیهای افراد در کنج انزوا و عزلت به فعل در نیامده و عینی نمیشود.
- گروه، اجتماع و همنوعان بستر مناسبی هستند که طی یک فرایند بازخوردی، رفتار افراد را شکل و جهت می دهند.
عزت نفس:
- از اجزای مهم دیگر خودآگاهی « عزت نفس» میباشد. عزت نفس کلید اصلی بهداشت روان است.
- عزت نفس منوط به میزان احترام و ارزشی است که فرد برای خود قائل است. چنانچه قضاوت ما نسبت به ارزشهایی که داریم مثبت باشد دارای عزت نفس مثبت و چنانچه قضاوت ما منفی باشد دارای عزت نفس ضعیفی هستیم.
- برای بالا بردن عزت نفس خود سعی کنید.
- روابط اجتماعی خود را گسترش دهید و با دوستان زیادی ارتباط برقرار کنید.
- با خانواده خود ارتباط گرم و مستمر داشته باشید.
- اهداف کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت را به گونهای طراحی کنید که بتوانید به آنها دسترسی پیدا کنید.
- نقاط ضعف خود را بعد از شناسایی برطرف کنید و به شناسایی نقاط قوت خود بپردازید.
- هرگز خود را با دیگران مقایسه نکنید چون این ارزیابی منطقی نخواهد بود.
- خویشتن پذیر باشید. یعنی، احساس غرور نمائید.
- مثبت فکر کنید و همیشه سعی کنید نیمه پرلیوان را ببینید.
- افرادی را بیابید که بتوانید از آنها چیزی بیاموزید.
- اتفاقات ناخوشایند زندگی خود را بپذیرید.
- بر عادات ناپسند خود غلبه نمایید.
- از هیچ چیز نترسید، چون ترس از موانع اعتماد به نفس است.
- خود را به دیگران وابسته نکنید و حتی المقدور به دیگران کمک کنید.
- همه را ببخشید. روح خود را آزاد کنید، نفرت را به دل راه ندهید.
منابع:
-آموزش مهارتهای زندگی دکتر فتی لادن و...
-آموزش مهارتهای زندگی محمدخانی شهرام
-اینتر نت