بسمه تعالی
دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی کرمانشاه
کتابخانه دیجیتال
تحقیق کننده: فرانک کریمی
کارشناس علوم کتابداری واطلاع رسانی کتابخانه بیمارستان امام خمینی (ره) کرمانشاه
سال 1392
مقدمه :
کتابخانه دیجیتال (الکترونیکی) کتابخانه‌ای است که در آن اسناد به جای کاغذ یا سایر رسانه‌های محلی به شکل اکترونیکی ذخیره شده‌اند. اساس این کتابخانه‌ها ذخیره مدارک به شکل اکترونیکی و نیز استفاده اکترونیکی است. به این صورت که هر فردی در هر نقطه ازجهان با استفاده از یک کامپیوتر معمولی و یک خط تلفن بتواند به تمامی اطلاعات یک کتابخانه عظیم دسترسی پیدا كند. از این رو کافی است منابع را جمع‌آوری کرده و در واحدهای حافظه در این نوع کتابخانه‌ها قرار داد. مجموعه روشها، خدمات و ساختارهای اطلاعاتی که باعث می‌شوند تا اطلاعات در قالب یک فن‌آوری نوین با دسترسی آسان، سریع، و گسترده ارائه شوند، کتابخانه دیجیتال نام دارد.
تعریف کتابخانه دیجیتال
به طور کلی، کتابخانه الکترونیکی، سازمانی است حاوی منابع خاص که نگهداری آنها، دارای ارزش زیادی بوده و لذا در آن راهکارهایی جهت گزینش، سازماندهی، ارائه دسترسی‌های کنترل شده، امکان توزیع، حفظ یکپارچگی و اطمینان از ماندگاری مجموعه اطلاعات در طول زمان، پیش بینی گردیده‌است. سهولت دسترسی به منابع و مقرون به صرفه بودن آن، امکان تبادل اطلاعات و منابع موجود با دیگر سازمانها، به کارگیری مکانیزم هایی جهت حفظ، گسترش و توسعه، توجه به مسئله مالکیت معنوی، از مهمترین ملاحظات در کتابخانه دیجیتال می‌باشد.
تاریخچه فناوری اطلاعات در کتابخانه‌ها
هر چند تا دیروز شکل مرسوم دسترسی محققان به اطلاعات پژوهشی به اشکال کاغذی و لوح فشرده بوده‌است، لیکن امروزه عرضه کنندگان اطلاعات، شبکه‌های وب را به عنوان رسانه‌ای مناسب تر برای پایگاه‌های اطلاعات مرجع و مجلات پژوهشی تمام متن یافته‌اند. کاربران می‌توانند از طریق وب، اطلاعات مورد نیاز تحقیق خود را در طول شبانه روز و در تمام روزهای هفته از هر مکانی بازیابی کنند. به علاوه، بسیاری از پایگاه‌های مبتنی بر وب، به شکل قوی تری تجهیز شده‌اند ویا اینکه اطلاعات بیشتری نسبت به شیوه‌های سنتی کاغذی یا لوح فشرده ارائه می‌کنند. تغییرات سریع و همه جانبه، کتابخانه‌های تخصصی و کتابداران متخصص در این کتابخانه‌ها را در آستانه عصر جدیدی قرار داده‌است که با گذشته نه چندان دور، بسیار متفاوت است. سیستمهای رایانه‌ای که در کتابخانه‌ها تا دهه ۸۰ مورد استفاده قرار می‌گرفت، ارتباطی پیوسته و مستقیم با عملکردهای سنتی کتابخانه‌ها برقرار می‌نمود، علی رغم توانایی و قابلیتهای عملی و گسترده فهرستهای قابل دسترسی برای عموم و سیستمهای محلی متصل بدانها، کتابخانه‌ها هنوز مدلی سنتی از مجموعه‌های فیزیکی و محلی هستند که عمدتا از طریق ابزارهای کتابشناختی ناهماهنگ، می توان بدانها دسترسی یافت. هم اکنون پیشرفت‌های قابل توجهی دیده می‌شود که در حال تغییر بنیاد این مدل است. فناوریهای نو، فهرستهای کتابخانه را از راهنماهای ساده منابع به سیستمهای جامع اطلاعاتی تغییر داده‌اند و در مرحله ایفای تعهد خود در انتقال مستقیم منابع اطلاعاتی کتابخانه‌های دنیا و مراکز اطلاع رسانی، به میز استفاده کنندگان هستند. تاریخ استفاده ازرایانه در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی را می‌توان به چند دوره نسبتا مشخص تقسیم کرد: در دهه ۱۹۴۰ نخستین روشهای نیمه ماشینی ذخیره و بازیابی اطلاعات با استفاده از نظام برگه‌ای لبه منگنه مورد توجه قرار گرفت. این نظام در واقع پیش آمد نظام‌های رایانه‌ای دهه ۱۹۶۰ بود. در دهه ۱۹۸۰ شاهد گسترش نظام‌های پیوسته چه از نظر تنوع و ایجاد نرم‌افزارهای آماده و تجهیزات چاپ و نمایش اطلاعات و چه از نظر نفوذ و کاربرد این نظام‌ها در کشورهای در حال رشد بود. دهه ۱۹۹۰ دهه رشد اینترنت به حساب می‌آید و کتابخانه‌ها نیز از این پدیده حاصل از فناوریهای جدید در کارهای خود به خوبی استفاده کردند. این مسیر روز به روز در حال تحول و پیشرفت است و جهت آن به سوی افزایش توانایی‌های انسان در به دست آوردن دقیق اطلاعات می‌باشد. استفاده از فناوری اطلاعات نیازمند آموزشهای ویژه نه تنها برای کتابداران که مستقیما دست اندرکار اطلاع رسانی اند، بلکه برای استفاده کنندگان عادی نیز می‌باشد.
راههای مختلف گردآوری و تهیه منابع
اسکن و دیجیتال کردن منابع انتخاب شده
خریداری و یا تهیه منابع موجود به صورت دیجیتال و چندرسانه‌ای
گردآوری برخی منابع مرتبط با اهداف سازمان از شبکه جهانی وب با رعایت مسائل مربوط به حق مؤلف
گزینش و تبدیل منابع میکروفرمی موجود در سازمان به صورت دیجیتال
تهیه برخی منابع مورد نیاز از طریق مبادله با سایر مراکز و کتابخانه‌های داخلی و خارجی
نرم‌افزارها
نرم‌افزار مناسب انتخاب شده باید دارای شرایط زیر باشد:
تبعیت از استانداردهای بین‌المللی فرمت تولید و نشر منابع الکترونیکی و دیجیتال و نیز ذخیره و بازیابی
قابلیت دسترسی در محیط وب
دارای رابط کاربری ،کاربرپسند
قابلیت کنترل واژگان
امکان انجام جستجوی ساده و پیشرفته در فیلدهای مختلف
پشتیبانی نرم‌افزار از مدارک به خط و زبانهای مختلف
قابلیت پشتیبانی از منابع چندرسانه‌ای
خط مشی دسترسی به منابع کتابخانه دیجیتال
الف ـ در مرحله اول کار، دسترسی به بیشتر منابع برای عموم آزاد و رایگان خواهد بود. در مراحل بعدی بنا به صلاحدید رؤسای ادارات و با تأئید رئیس سازمان ممکن است محدودیتهایی اِعمال شود. این محدودیتها می‌تواند شامل تعریف نام کاربر و کلمه عبور، دریافت هزینه برای مرور برخی از بخشها، اجازه دسترسی به برخی منابع فقط برای جامعه‌ای خاص از استفاده‌کنندگان مانند محققان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی و غیره باشد.
ب ـ منابع انتخاب شده برای ارائه از طریق کتابخانه دیجیتال به سه شکل زیر عرضه می‌شود:
منابع دیجیتال که فایل آن در اختیار کتابخانه‌است
منابع دیجیتال که نسخه‌ای مجاز از یک فایل موجود در سایر کتابخانه‌هاست
منابع دیجیتال که تنها به صورت پیوند فرامتنی عرضه می‌شود اما فایل آن متعلق به کتابخانه‌های دیگر است نظارت بر امور کتابخانه دیجیتال و ارزیابی آن در تمام مراحل تشکیل کتابخانه دیجیتال و بعد از اتمام و راه‌اندازی کتابخانه، کمیته موظف به نظارت و ارزیابی کلی امور انجام یافته و نیز بررسی مزایا و نارسایی‌های کتابخانه خواهد بود. نظارت و ارزیابی می‌تواند به پیشنهاد ادارات و از طریق انجام طرحهای مختلف پژوهشی و نظرسنجی از کاربران انجام پذیرد.
سیر تحول کتابخانه‌ها از سنتی تا مجازی
سیر تحول کتابخانه‌ها از سنتی تا مجازی از چند مرحله گذر کرده است:
کتابخانه سنتی : موجودی به صورت چاپی که هیچ کار رایانه‌ای روی آن انجام نشده‌است
کتابخانه خودکار : خودکار کردن فعالیت‌های کتابخانه، فهرست نویسی، امانت، فراهم آوری ... رایانه‌ای، موجودی بطور عمده به شکل چاپی با تعدادی محدود منابع
کتابخانه الکترونیکی : فعالیت‌ها کاملا خودکار، شبکه دیسک فشرده، منابع به دو شکل الکترونیکی و متعارف است .
کتابخانه دیجیتال: کاملا خودکار، تمام منابع به شکل دیجیتال در آمده، شبکه محلی فیبرهای نوری با سرعت بالا و دستیابی به شبکه‌های گسترده
کتابخانه مجازی : کتابخانه بدون دیوار با تامین دستیابی به منابع، کتابخانه بدون منابع
ویژگیهای کتابخانه سنتی:
غالبا موجودیها به صورت چاپی هستند .
کلیه عملیات کتابخانه‌ای و ارائه خدمات اطلاعاتی بصورت دستی انجام می‌شود، و هیچ کار رایانه‌ای روی فعالیت‌های کتابخانه‌ها انجام نشده‌است
فرایند سازمانی و مدیریت در این کتابخانه‌ها معمولاً دستی است .
فرایند بازیابی اطلاعات بر مبنای استفاده از نمایه‌ها، کارت برگه‌ها که ماهیتا دستی هستند صورت می‌پذیرد .
همیشه در دسترس نبودن مواد اطلاعاتی به دلیل استفاده همزمان آن سند توسط استفاده کننده دیگر بدلیل محدودیت ساعات کار اغلب کتابخانه‌ها، زمان استفاده از این کتابخانه‌ها معمولاً محدود است .
ویژگیهای کتابخانه‌های دیجیتال:
کتابخانه‌های دیجیتال . وجه دیجیتال کتابخانه‌های سنتی هستند که مجموعه‌های دیجیتال و سنتی یعنی مواد الکترونیکی و کاغذی را در بر می‌گیرد.
کتابخانه‌های دیجیتال هم به مهارت کتابداران احتیاج داردو هم مهارت دانشمندان کارآمد رایانه.
در کتابخانه‌های دیجیتال فاصله میان جویندگان و پدید آورندگان تقریبا به صفر می‌رسد.
کتابخانه دیجیتال علاقمندان به موضوعات مشترک را از سراسر کشور کنار هم می‌آورد و به آنها امکان می‌دهد که در هرجای ایران و حتی جهان در موضوعات مورد علاقه شان به بحث بنشیند و این باعث می‌شود فاصله میان نخبگان کشور از بین برود و آنها بتوانند مسائل خودشان را با دانشمندان و نخبگان جهان مطرح نمایند.
در کتابخانه‌های دیجیتال . امکان استفاده همزمان از یک منبع خاص برای استفاده کنندگان فراهم است . برخلاف کتابخانه‌های فیزیکی برای کتابخانه‌های مجازی دو مقوله زمان و مکان کلمات بی مفهومی هستند. از این نظر که خدمات کتابخانه‌ای را به زمان و مکان خاص محدود نمی‌سازند و اطلاعات موجود در این کتابخانه‌ها در تمامی روزهای هفته و در تمامی ساعات شبانه روز قابل دستیابی می‌باشند.
کتاب الکترونیکی (e-book)
e-book یا کتاب الکترونیکی، پدیده‌ای کاملا تازه‌است و می‌رود تا نظام آموزش و اطلاع رسانی کشورمان را با دگرگونی‌هایی اساسی مواجه سازد. کتابهای الکترونیکی، صرفا نسخه‌های دیجیتال کتابهای مکتوب نیستند، بلکه این مجموعه‌های اطلاعاتی طیف وسیعی اعم از انواع مختلف متون، تصاویر، اصوات را شامل می‌گردند. بعلاوه می‌توانند در قالب فایلهایی که می‌توانند توسط یک رایانه اجرا شوند، مانند قالبهای text, word, PDF, HTML و فایلهای اجرایی در آیند. سادگی اجرا، سادگی جستجو در متن، داشتن قالب زیباتر، امکان عرضه یا فروش ساده ترو سریع تر، داشتن قابلیت افزودن امکانات مالتی مدیا و...... از جمله ویژگی‌هایی هستند که کتاب الکترونیکی را به عنوان یک رسانه رو به رشد، از سایر رسانه‌هایی از این دست متمایز می‌گرداند.
منابع
زوارقی، رسول (۱۳۸۳)تحولات فناوری کتابخانه ها، مجله الکترونیکی مرکزاطلاعات و مدارک علمی، شماره ۲، دوره۲.
علی اکبرزاده، هیلان، (۱۳۷۷)، کتابداران در قرن بیست و یکم، فصلنامه کتاب .
فتاحی، رحمت اله (۱۳۷۱) آشنایی با فناوری اطلاعات و کاربردهای آن در کتابخانه، سخنرانی در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه فردوسی مشهد.
فتاحی، رحمت اله (۱۳۷۷) برخی از زمینه‌های تاثیر فن آوری نوین بر کارکتابخانه‌ها و کتابداران، فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی، سال اول، شماره ۴ .
فتاحی، رحمت اله (۱۳۸۲) تحلیل و بازآفرینی نقش کتابداران واطلاع رسانان در عصر تحول، ارائه شده در مجموعه مقالات هفتمین همایش کتابداران سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور.
کوشا، کیوان(۱۳۷۹) فهرست همگانی و شبکه جهانی وب : بررسی امکانات فهرست پیوسته کتابخانه‌ها در محیط وب، مرکز اطلاع رسانی و خدمات علمی جهاد کشاورزی
لنکستر(۱۳۶۶) کتابخانه‌ها وکتابداران در عصر الکترونیک، ترجمه اسداله آزاد، مشهد، آستان قدس رضوی
ویتور، رولاند (۱۳۸۳) کتابخانه‌های تخصصی :چگونگی حیات در قرن بیست و یکم، ترجمه جواد بشیری، پیام کتابخانه، سال دوازدهم، شماره سوم و چهارم
نویسنده : فرانک کریمی