هنر درمانی

هنردرمانی

والیه بیگ وند

کارشناس حسابداری

آیا میدانید بسیاری از بیماری‌ها را با استفاده از هنر می‌توان درمان کرد؟!

 همه ما در دوران کودکی نقاشی‌هایی کشیده‌ایم.نقاشی‌ خیلی وقت‌ها ما را به یاد اولین تجربه‌های قلم در دست گرفتنمان می‌اندازد. بجز عده محدودی که نقاشی را به صورت حرفه‌ای در سنین بزرگسالی دنبال می‌کنند تقریبا نقاشی‌کشیدن برای ما به خاطره‌ای دور تبدیل می‌شود اما آیا می‌دانید نقاشی یکی از ابزارهای هنر درمانی است؟

 در واقع هنر درمانی شامل طیف وسیعی از کاربردهای درمانی است که از هنرهای دیداری مانند نقاشی، کلاژ ، طراحی و مجسمه‌سازی تشکیل شده‌است. در یک سوی این طیف هنر به عنوان ابزاری از ارتباط غیرکلامی مورد تاکید قرار دارد چون آثار هنری علاوه بر امکان تداعی و تفسیر به درک و حل مشکلات هم کمک می‌کند. در سوی دیگر این طیف، درمان از خود فرآیند هنری ناشی می‌شود. هنر درمانی یک خدمت تخصصی انسانی است و برپایه دانش رشد انسان و تئوری‌های روانشناختی قرار دارد. فرحناز نژادی ، هنر درمانگر در این مورد می‌گوید: سودمندی و موفقیت این روش وابسته به نیرویی است که یک اثر هنری خاص در طول زمان برای حل تعارضات درون فردی و تعارضات بین فرد و جامعه از خود نشان می‌دهد. بنابراین کار هنر درمانگر در حیطه درمان، توضیح و تشریح هنرهای دیداری است که به‌عنوان پلی بین تجارب درونی و بیرونی فرد است. درمانگر با توجه به سن، توانایی و وضعیت درمانجو و دیدگاه خود نوع وسیله هنری را انتخاب می‌کند و روشی را برمی‌گزیند که تاثیر فوری در فرد ایجاد کرده و منجر به رهایی محتویات ناخودآگاه ذهن او شود. در نقاشی درمانی و به‌طور کلی هنر درمانی تکنیک‌های حرفه‌ای یک هنر به هیچ عنوان مورد توجه نیست. این هنر درمانگر، در ادامه می‌افزاید: هنر درمانی در دو بخش درمان و پیشگیری و بهداشت روان مورد استفاده قرار می‌گیرد. تخلیه هیجانی و رسیدن به آرامش، مواجهه با تعارضات خود، کسب آگاهی، افزایش بینش و سازگاری از اهداف درمانی این روش است. در بخش پیشگیری کاربرد هنر وسیع‌تر شده و شامل آموزش و پرورش کودکان استثنایی و عادی، افزایش اعتمادبه‌نفس در نوجوانان و پیشگیری از پرخاشگری در آنها، آموزش موارد تربیتی، اجتماعی و فرهنگی در جهت رشد شخصیت فردی و اجتماعی و شکل‌گیری هویت کودک و پرورش خلاقیت او می‌شود. نگاهی به آثار و نقاشی‌های به جای مانده از انسان غارنشین دوران پارینه سنگی و تجریه و تحلیل آنها، به‌وضوح روند تکاملی و سیر رشد روحی و روانی نوع بشر را آشکار کرده و چگونگی برخورد با دغدغه‌های ذهنی و همچنین ترفندهایی برای دستیابی به آرامش روحی را در این تصاویر نشان می‌دهد. بیشتر روانشناسان معتقدند هیچ تحلیلی به‌طور کامل نمی‌تواند همانند تفسیر تصاویر و نقاشی‌ها، تفاوت فکری و خصوصیات روحی افراد را نمایان کند. البته بدیهی است که این کار نیاز به تخصص لازم دارد. به‌طور کلی همه آثار هنری از جمله نقاشی سرشار از پیام، تمثیل و اشاره است. چرا تخیلات هنری مانند خواب و رویا در اعماق وجود ناخودآگاه انسان، همه تمایلات، روحیات و محتویات درونی و گاه پنهان او را متجلی می‌کند. انسان در نقاشی به کمک تجسم ذهنیات خود، کشمکش‌ها، دلهره‌ها، ناملایمات، کمبودها، ترس، اضطراب و در نهایت آمال و آرزوهای خود را بیان کرده و راهی برای بروز، ارضاء و شاید در برخی مورد مقابله با آنها می‌یابد. مصائب روحی انسان هنگامی که به طریقی بیان، ترسیم و مطرح می‌شود باعث تسکین آلام عاطفی و فشارهای درونی او شده و به نحوی ناخودآگاه این ترس‌ها یا دغدغه‌ها با تجلی در نقاشی، ساخت مجسمه و یا حتی آرایش و رنگ‌آمیزی چهره خود به نوعی زمینه‌ساز ارضای تمایلات و آرزوهای او می‌شود. به همین دلیل به‌طور مثال در نقاشی‌های انسان اولیه او را در حال شکار حیوانات، تقابل با بلایای طبیعی، ساختن سرپناه و... می‌بینیم. ترسیم مظاهر اصلی طبیعت مانند ماه و خورشید و رعد و برق و سیل و توفان و غیره هم هریک به نوعی تداعی کننده بخشی از نیازها و ترس‌های اوست. کسانی که دارای مشکلات سازشی هستند می‌توانند با تصویرسازی ذهنی و پیاده کردن آن به حل مشکلات و مسائل خود نائل شوند که این امر با کمک یک هنردرمانگر مجرب زودتر به هدف می‌رسد. کاربرد بالینی هنردرمانی در برگیرنده کودکان و بزرگسالان بستری در بیمارستان‌ها و افراد روان‌پریشی که داوطلبانه در پی مداوای روان‌درمانی هستند، افراد زندانی، عقب‌مانده‌های ذهنی، کودکان مبتلا به ناتوانی یادگیری، زوجین مشکل‌دار، خانواده‌ها و افرادی که علائمی از ناراحتی‌های هیجانی ناشی از بیماری‌های جسمی مانند بیماری‌های مزمن کلیه، سرطان، هموفیلی، آسم، دیابت و مشکلات عصبی دارند، است.

 هنر به مفهوم متعالی، عرصه ظهور صورتهای خیالی و ادراکهای شهودی ذهن و به مفهوم ظاهری، جلوه فرافکنی و تخلیه احساسات نهایی است. در هر سطح، هنر بهترین مجال برای به تصویر کشیدن خویشتن ناهشیار و تمثیل درآوردن افکار ناپیدا و ایده های خلاق است و به فرد فرصت می دهد که بر تصاویر درونی خود بنگرد و با تمثیل های ناهشیار خود مناظره و بر بازسازی خود نظاره کند.
هنردرمانی از روشهای نوین و بین رشته ای است که در دو دهه معاصر به طور نظام مند در کنار دیگر روشهای روان درمانی در مراکز درمانی، توانبخشی و بیمارستانی استفاده می شود.

در مرکز مطالعات هنردرمانی فعالیتهایی با اهداف پژوهشی و کاربردی هنردرمانی آغاز شده است که یافته­­های آن در همایش ادواری و کارگاههای آموزشی و اختصاصی در رشته­های مختلف ارایه می­شودمانند:(نقاشی درمانی/شن درمانی/موسیقی درمانی /شعر درمانی /خط درمانی / قصه درمانی و...)

نقاشی درمانی

نقاشی درمانی روشی زیبا و موثر برای تقویت مهارتهای احساسی، ارتباطی و کلامی مراجعان و تخلیه و ابراز ناکامی ها و فراگیری راه-های سازنده برای تقویت خود با مقابله با مشکلات است.نقاشی درمانی و ساختن کلاژ به شما امکان می دهد احساسات و عواطف خود را مشاهده کنید و با درکی نو مشکلات خود را بازسازی کنیدنقاشی درمانی نه تنها فرصت هایی برای بیان خود پدید می آورد بلکه فضایی برای مورد پذیرش قرار گرفتن و حمایت شدن و افزایش مهارتها و تمرکز و خلاقیت به وجود می آورد همچنین فضایی برای ابراز احساسات شخص و برون ریزی خشم و هیجانات و کنترل و مهار آنها میشوددرمانگر در طول کار خود میتواند از موسیقی و داستان به منظور تاثیر بیشتر به همراه نقاشی استفاده کندفرایند درمان در نقاشی منجر به خلق اثری است که می تواند عزت نفس و اعتماد به نفس به فرد را افزایش دهد. در مراکز هنر درمانی از روش نقاشی درمانی به عنوان زیر شاخه ای از هنر درمانی خلاق استفاده می شود.

شن درمانی

در شن بازی با استفاده از مینیاتور ها زندگی و رویدادهای خانوادگی و اجتماعی کودکان و بزرگسالان در ابعاد گوناگونی نمایش داده می شود و با جابجایی اشیا تغیرات مثبتی را در زندگی افراد ایجاد می کند. شن بازی ابزاری برای شفا از طریق پویایی های عمیق ناهشیار و ایجاد توازن با هشیاری است. فضای شن ذهن انسان را با عناصر بنیادی وجود آب، هوا، خاک و گرما آشنا می کند و با بازی های خلاق فضاهای انرژیک فطری و نهادی را به تعبیر یونگ ماندالاهای کهن درونی را بازنمایی می کند و اتصالی یگانه با خود می آفریند و به تجارب زندگی معنا می بخشد با نگرشی وحدت مدار می توان صحنه شن را برای درک حکمت تجارب تلخ و شیرین فعال کرد و به همدلی و خودآگاهی سازنده ای از خو دست یافتشن بازی از جذاب ترین روش های ارتباطی، درمانی و شفا بخش است که با رویکرهای متفاوت می توان وقایع زندگی را در گستره زیبا و لمس آفرین آن بازنمایی و پیوندی دوباره داد و با خود و دیگران آشتی و معنایی عمیق از وجود خود را کشف کرد

شعردرمانی

شعر درمانی از تکنیکهای هنر درمانی خلاق است که از قدیم و حتی قبل از تاریخ خط در شکل اوراد و اذکار و دعا برای شفا و درمان استفاده می شد. و امروزه ابزاری برای بیان و بینش است . تا واژه ها بیان نشوند و در شکلی موزون جاری نگردند احساساتی که زیشه در خشم، ناکامی، افسردگی و نگرانی است برون نمیریزند و التیام پیدا نمی کند.شعر درمانی چه فردی و گروهی برای خود اکتشافی و خود اظهاری و ایجاد نیرو و اعتماد به نفس موثر است. فرهنگ ایران به شعر و ادبیات تجلی دارد. شعر و شاعری در تاریخ ایران ابزاری سترگ در بیان سرکوبی هیجان ها ، اظطراب ها و اندوه ها و ازطرفی مولد الهام و امید وشهود بوده است . کودکان با ترانه های کودکانه و بزرگسالان با اشعار به راحتی بر نگرش و باورهای خود تاثیر می گذارند و راه اصلاح و تغییر رفتار را می اموزند. نوشتن شعر، خواندن شعر، مشارکت در ساختن شعر روش هایی برای پرورش تخیل فعال و خلاقیت کودکان و بزرگسالان است

خط درمانی

خط به دلیل ویژگی بصری و تجسمی و همچنین مفهومی اثر بارزی بر پردازش های شناختی و باورهای ذهنی دارد. کشش­های و اندازه­های گوناگون حروف با ریتم و ضرب آهنگ­های مختلف و اشکال هندسی موزون کلمات و جملات و همچنین معنای جملات و ترانه­ها و اشعار به عنوان وسیله ای برای ارتباط با ذهنیات و نیازهای مراجعین و تقویت مهارت هتی حسی و حرکتی و افزایش درک و مهارت­های شناختی برای تصحیح ومقابله با باورهای ذهنی استفاده می شود. خط در فرهنگ و هنرایرانی جایگاه ویژه ای در تقویت ثبات خلقی و کنترل ذهنی و معرفت و ایمان توحیدی ایرانیان داشته است. شعرنویسی و کتیبه نگاری و ترسیم مفاهیم ادبی با خطوط نستعلیق، شکسته نستعلیق، ثلث، و ... راه انتقال مفاهیم و معرفت انسانی را بسیار آسان کرده است. در این مرکز از شیوه­های کلاسیک و مدرن خطاطی و بازی با قلم  در فرافکنی و بیان احساسات و همچنین تقویت باورهای مثبت ذهنی استفاده می شود مراجع ضمن آن که با فضای ترسیمی خطوط آشنا می شود از آن به عنوان ابزاری برای بیان خویشتن و یکپارچگی درونی استفاده می کند

.

سفال درمانی

سفالگری روشی عینی برای مشاهده مشکلات جدا شده از وجود خویشتن و تسلط و آگاهی برآن است .کودکان با دستکاری گل به تفکر درباره تجارب خود می پردازند اعتماد به نفس پیدا می کنند و آرام می گیرند. سفالگری فضای امنی برای پذیرش رنجیدگی ها و کاستن اظطراب، افسردگی و پرخاشگری است.کار کردن با خاک رس به فرد فرصت می دهد تا احساساتش را آزادانه بیان کند. افراد احساسات خود مانند اضطراب، خشم و هیجان را به شیوه های مختلفی مانند فشار دادن و دستکاری خاک رس نشان می دهند. استفاده از خاک رس به افراد اجازه قالب-دهی به رفتارها ، نگرش ها و خویشتن شناسی می دهد. افراد می توانند از طریق کار با گل به بینش های جدید و روش های نوین جهت مقابله با استرس و حل مشکلات دست یابند.فرد از طریق تعامل با گلِ حالت پذیر می تواند علایقِ خود را به کار گرفته و بدن و ذهن خود را با یکدیگر در راهی که آنها را به اهداف عاطفی خود می رساند، ادغام کند گل بیش از رنگ کردن و نقاشی کشیدن چون دو بعدی است، آزادی خلاقیت دارد و در کاربرد آن، فرد می تواند شکل های واقعی، خیالی یا سمبلیک بسازد.